AI-geletterdheid in de werkcontext: bouwstenen, definities en meetkaders

Het belang van AI-geletterdheid mag niet onderschat worden. Op Vlaams, federaal en Europees niveau groeit de aandacht voor het versterken van inzicht en kritisch vermogen bij gebruikers. Ook in de Europese AI Act (EU 2024/1689) krijgt AI-geletterdheid een prominente plaats. 

Dit eerste rapport vormt de basis van een drieluik over de manier waarop individuen en organisaties omgaan met AI. In dit deel ligt de focus op AI-geletterdheid, de kennis, vaardigheden en attitudes die individuen nodig hebben om AI op een effectieve, kritische en verantwoorde manier te begrijpen en te gebruiken. Door middel van een grondige literatuurstudie brengen we de belangrijkste definities, kaders en meetinstrumenten in kaart die in de academische wereld en praktijk tot nu toe ontwikkeld zijn. 

In het tweede rapport staat het concept AI-maturiteit centraal. Waar AI-geletterdheid focust op de kennis, vaardigheden en attitudes van individuen, maakt ze slechts één onderdeel uit van het bredere geheel van AI-maturiteit. Het vermogen van een organisatie om AI effectief, ethisch en strategisch te integreren, hangt immers ook af van structurele, culturele en governance factoren. Het derde rapport bouwt hierop voort en beschrijft de ontwikkeling en pilottesting van een meetinstrument om AI-maturiteit te evalueren. Het tweede en derde rapport verschijnen in de toekomst als publicaties van het Kenniscentrum Data & Maatschappij. 

Enkele kernbevindingen uit het rapport over AI-geletterdheid in de literatuur:

• AI-geletterdheid is meer dan technische kennis: Het concept omvat niet enkel het begrijpen van hoe AI werkt, maar ook het herkennen van de sociale, ethische en maatschappelijke implicaties ervan. Deze bredere blik benadrukt dat AI-geletterdheid een combinatie is van cognitieve kennis en reflectief vermogen: gebruikers moeten niet alleen weten wat AI doet, maar ook kunnen oordelen wat dat betekent voor mens, organisatie en maatschappij (Dignum, 2019; Chiu, 2023).
• AI-geletterdheid omvat kennis, vaardigheden én attitudes: Verschillende auteurs (o.a. Ng et al., 2021; Casal-Otero et al., 2024) benadrukken dat AI-geletterdheid multidimensionaal is. Naast kennis (begrip van AI-concepten) en vaardigheden (AI effectief en verantwoord kunnen gebruiken), omvat het ook attitudes zoals kritisch denken tegenover AI.
• AI-geletterdheid is een evoluerend concept: Omdat AI-technologie zich razendsnel ontwikkelt, kan AI-geletterdheid niet statisch gedefinieerd worden. Het gaat om een continu leerproces waarin individuen en organisaties hun kennis, vaardigheden en houding voortdurend moeten aanpassen aan nieuwe technologieën, risico’s en maatschappelijke verwachtingen (Long & Magerko, 2020).
• AI-geletterdheid sluit aan bij bestaande vormen van geletterdheid: AI-geletterdheid bouwt voort op bestaande kaders zoals digitale, data-, media- en computationele geletterdheid. Ze deelt met deze domeinen de nadruk op kritisch, bewust en vaardig omgaan met technologie, maar gaat verder door ook de specifieke kenmerken van AI centraal te stellen (bv. kritisch omgaan met AI-uitkomsten).
• AI-geletterdheid als individuele competentie: AI-geletterdheid wordt hoofdzakelijk benaderd als een individuele set van competenties: weten wat AI is, begrijpen hoe het werkt en in staat zijn om het kritisch en ethisch te gebruiken. Deze dominante focus op het individu houdt in dat bredere perspectieven -zoals de rol van organisaties en samenleving- minder aandacht krijgen.
• AI-geletterdheid is context-gebonden: AI-geletterdheid kan niet los worden gezien van de omgeving waarin ze wordt toegepast. Wat het betekent om ‘AI-geletterd’ te zijn, hangt af van de specifieke context: de gebruikers, de technologie, de data en de bredere organisatorische en maatschappelijke setting. Het is geen vaststaand pakket aan kennis en vaardigheden, maar een dynamisch en situationeel geheel dat groeit in wisselwerking met mensen, technologie en context.

Enkele kernbevindingen uit het rapport over het meten van AI-geletterdheid in de literatuur:

• Basiskennis over AI als gemeenschappelijk vertrekpunt: De bestaande kaders vertrekken vanuit de idee dat AI-geletterdheid begint bij (effectieve of gepercipieerde) kennis en begrip van wat AI is, hoe het werkt en welke impact het heeft op besluitvorming. Zonder deze basiskennis kunnen andere dimensies van AI-geletterdheid, zoals kritisch denken of ethische reflectie, moeilijk worden opgebouwd.
• Er zijn verschillen in focus en meetmethode van AI-geletterdheid: Er is een duidelijke variatie tussen de modellen. Kennisgerichte kaders focussen op objectieve kennis, terwijl andere meer aandacht besteden aan attitudes, zelfeffectiviteit en kritisch denken. Deze diversiteit toont dat AI-geletterdheid een multidimensionaal construct is dat moeilijk in één type meting te vatten is.
• Complexiteit binnen organisaties: Binnen één organisatie kunnen verschillende AI-competentieprofielen bestaan, afhankelijk van de rol die iemand speelt in het omgaan met AI. Dit impliceert dat een holistisch kader rekening moet houden met verschillende gebruiksniveaus en verantwoordelijkheden binnen één context.
• Het meten van AI-geletterdheid is een combinatie van cognitieve, praktische en ethische dimensies: De meeste kaders combineren ‘kennis, ‘vaardigheden en ‘attitudes. Ze meten niet enkel kennis over AI, maar ook praktische toepassing en de kritische of ethische beoordeling van AI-systemen.
• AI-geletterdheid is algemeen én contextafhankelijk: AI-geletterdheid manifesteert zich anders afhankelijk van de sector of toepassing. Dit benadrukt dat AI-geletterdheid vaak domeinspecifiek ingevuld wordt. Veel bestaande AI-geletterdheidskaders houden onvoldoende rekening met domeinspecifieke nuances en sluiten niet goed aan bij bredere competentie-dimensies zoals cognitieve, gedragsmatige en attitudinale aspecten. Daardoor is hun inhoud contextgebonden en moeilijk overdraagbaar naar andere sectoren of doelgroepen.
• Focus op het individuele niveau: Hoewel steeds meer studies AI-geletterdheid onderzoeken, ligt de nadruk hoofdzakelijk op het individuele niveau, vaak bij werknemers in specifieke functies of sectoren. Er is nog weinig onderzoek dat AI-geletterdheid bekijkt op groeps- of organisatieniveau, terwijl net daar de context, cultuur en samenwerking rond AI een grote rol spelen.  

Afbeelding: van GamePixel via Adobe Stock