5 jaar Kenniscentrum Data & Maatschappij: de belangrijkste inzichten

Op 28 januari 2025 vierde het Kenniscentrum Data & Maatschappij zijn vijfde verjaardag in het Herman Teirlinckgebouw. Het programma, waar meer dan 100 experts en geïnteresseerden aan deelnamen, bestond uit een keynote en zes verschillende break-out sessies. In dit artikel geven we je een overzicht van de belangrijkste inzichten van de dag.

Keynote door Professor Mark Coeckelbergh: AI en democratie

Inhoud
Professor Mark Coeckelbergh besprak in zijn keynote de ethische en politieke uitdagingen van AI voor de democratie. Hij benadrukte hoe technologieën zoals AI kwesties rondom privacy, databescherming en verantwoordelijkheid op de voorgrond brengen. Hierbij stelde hij de fundamentele vraag: wie draagt de gevolgen van AI-beslissingen en hoe kunnen mensen daar verantwoording over krijgen? Hij plaatste deze discussie in de huidige context, waarin Big Tech een steeds grotere rol speelt in onze samenleving en benadrukte dat AI de fundamentele principes van democratie vaak ondermijnt in plaats van bijdraagt aan het algemeen belang.

Take-aways

• AI bedreigt belangrijke democratische waarden zoals tolerantie, de rechtstaat, en vrijheid. Sociale media en AI bevorderen conflict en polarisatie in plaats van dialoog en samenwerking, wat schadelijk is voor een gezonde democratie.
• In een AI-gedreven wereld, moet de democratie worden versterkt. Er zijn structurele hervormingen van democratische instituten nodig, met duidelijke regelgeving voor AI.
• We mogen niet vervallen in antropocentrisme, maar we moeten ten gronde nadenken over de plaats van technologie in ons politieke en sociale leven.

Sessie: Praktische hulpmiddelen en methodes om de AI Act te implementeren (EN)

Sprekers: Cédric Gilissen (Wonka AI), Angeliki Tiligadi (Qover) en Jens Meijen (Umaniq)
Moderatie: Wannes Ooms

Inhoud
Nu de AI Act geleidelijk van toepassing wordt, rijst de vraag hoe de praktische implementatie moet gebeuren. Schiet de toolbox van ondernemingen tekort en hoe ver of dicht staan ondernemingen bij AI-compliance? Een panel van AI-experts en ontwikkelaars boog zich over deze vragen en over de bestaande tools van het Kenniscentrum Data & Maatschappij.

Take-aways

• Tools die de vertaalslag maken van wet naar praktijk hebben een duidelijke meerwaarde en nut. Een voorbeeld hiervan is het policy prototyping project van het Kenniscentrum Data & Maatschappij, dat voorbeelden en templates biedt, en tegelijk ook de gedachtegang achter de prototypes goed uitlegt.
• De meeste bedrijven zijn zich bewust van de AI Act en haar vereisten, maar worstelen met het vinden van een startpunt. Ons panel raadt aan om te beginnen bij AI-geletterdheid in de organisatie en het in kaart brengen van hoog-risico systemen onder de AI Act. Een goede documentatiecultuur helpt hierbij en het is aangeraden om verschillende tools op elkaar af te stemmen (zoals het verwerkingsregister onder de AVG en het register van hoog-risico AI systemen).
• Bedrijven kunnen hun inspanningen afstemmen op de tijdlijn waarin de AI Act verplichtingen van toepassing worden. Dit houdt bijvoorbeeld het prioriteren van AI geletterdheid in de eerste fase.

Sessie: Data en AI op de werkvloer: een win-win voor alle betrokkenen? (NL)

Sprekers: Anna-Carolina Zuiderduin (TU Delft) en Willemien Laenens (Kenniscentrum Data & Maatschappij)
Moderatie: Pieter Duysburgh

Inhoud
AI- en datagedreven toepassingen bieden enorme mogelijkheden voor de werkvloer. Toch verloopt het eigenlijke innovatieproces vaak moeizaam en mislukken heel wat van deze innovaties. Waar loopt het fout, welke rol speelt de betrokkenheid van medewerkers in dit verhaal en hoe vergroten we het succes van AI-innovatie?

Take-aways

• De toekomst van werk kan op veel manieren evolueren en hangt af van zaken als: de mate waarin de overheid een sturende rol opneemt, hoe centraal we arbeid plaatsen in ons leven, of individueel of collectief welzijn het meest van belang is, en of technologie een hoofd- of bijrol krijgt in dit verhaal. Door met scenario’s aan toekomstverkenning te doen kunnen beleidsmakers zich voorbereiden op de meerdere toekomstmogelijkheden van werk.
• Bij AI-innovatie op de werkvloer wordt vaak onderschat hoe belangrijk het is om werknemers te betrekken bij het verhaal om de technologie aansluiting te laten vinden bij de werkpraktijk van werknemers én draagvlak voor de vernieuwing te creëren. Het Kenniscentrum Data & Maatschappij ontwikkelde een set van methodieken om de betrokkenheid van werknemers naar de praktijk om te zetten.

Panel: How should we organise supervision on AI in Belgium? (EN)

Sprekers: Jessica Godoy Chaparro (FPS Economy - FOD Economie), Simon Verschaeren (Departement Werk, Economie, Wetenschap, Innovatie en Sociale Economie (WEWIS) - Vlaamse overheid) en Peggy Valcke (BIPT)
Moderatie: Thomas Gils

Inhoud
Deze sessie vertrok van de recente beleidsnota omtrent het toezicht op de AI Act door het Kenniscentrum. We nodigden de betrokken partijen uit om met ons in discussie te treden en hun visie op hoe dergelijk toezicht zou moeten worden georganiseerd toe te lichten.

Take-aways 

• Het debat onthulde dat er nog geen consensus is over de finale toewijzing van bevoegdheden aan de autoriteiten. Intussen werd wel duidelijk dat het BIPT als centrale autoriteit onder de AI Act zal optreden (op basis van het federale regeerakkoord)
• Tegelijkertijd was er toch sprake van enige overeenstemming over het vermijden van regionale fragmentatie. Alle deelnemers leker het erover eens dat het niet in het belang van stakeholders zou zijn om zich een weg te banen door een nog complexer juridisch landschap.
• Een andere, gerelateerde uitdaging die door deelnemers werd erkend is het mogelijke tekort aan de vereiste expertise binnen (regionale) autoriteiten, aangezien dezelfde gespecialiseerde profielen door een toenemend aantal autoriteiten zou worden gezocht.
• Ten slotte bestaat er blijkbaar nog geen politieke overeenstemming over de lijst van relevante actoren onder artikel 77 van de AI-Verordening (i.e. de rol van mensenrechten- instellingen), hoewel hier wel al voorbereidend werk voor werd verricht.

Lees hier het uitgebreide verslag van dit panel.

Sessie: Vlamingen en AI: moet/kan elke burger mee met AI? (NL)
 

Sprekers: Giulia Mazzocchi (Kenniscentrum Data & Maatschappij), Alenka Le Compte (Mediawijs), Neena Singh (Kenniscentrum Data & Maatschappij) en Jef Van Laer (Scivil)
Moderatie: Pieter Duysburgh

Inhoud
Een aanzienlijk aantal Vlamingen weet niet wat AI is of zegt nooit AI te gebruiken. Nochtans komt iedereen direct of indirect in contact met AI-systemen en kunnen AI-tools voor heel wat meerwaarde zorgen, ook op persoonlijk niveau. Moet elke Vlaming mee in het AI-verhaal en hoe doe je dat dan best?

Take-aways

• De monitors van het Kenniscentrum Data & Maatschappij tonen aan dat de aanvaardbaarheid van AI-technologie een contextueel gegeven is, dat bepaald wordt door het type data, het type actor en het doeleinde. De recentste monitor, over gebruik van generatieve AI bij lokale overheden, toont dat medewerkers van lokale besturen vooral nood hebben aan inspiratiesessies en richtlijnen voor gebruik.
• Bij Mediawijs krijgt men het signaal vanuit het veld van digitale inclusie dat er bij veel mensen van allerlei profielen goesting is om de mogelijkheden van AI te verkennen. Ook leeft er veel enthousiasme over de mogelijkheden die AI biedt voor specifieke doelgroepen, zoals anderstaligen, laaggeletterden, mensen die gebarentaal spreken of mensen die stotteren. We moeten bewaken dat niet enkel de sterksten baat hebben bij de evolutie op vlak van AI-technologie.
• Het amai!-programma heeft de afgelopen jaren een divers en laagdrempelig aanbod van activiteiten, publicaties en tools ontwikkeld om een breed publiek inzicht te geven in AI. Burgers worden daarbij niet alleen geïnformeerd over AI, maar mogen ook hun idee voor AI delen, die ideeën vormen de basis voor een jaarlijkse projectoproep. Zo zorgt het programma voor maatschappijgedreven AI-innovatie.

Sessie: AI playbooks: An overview of methods to embed AI innovation in an organisation (EN)

Sprekers: Emilie Maccarini (FARI), Annelies Vanderhoydonks (Digitaal Vlaanderen), Michelle Claessens (KPMG) en Annelies De Corte (KPMG)
Moderatie: Jonne van Belle

Inhoud
Steeds meer organisaties onderzoeken hoe AI hun processen, producten en diensten kan verbeteren. AI is allang niet meer uitsluitend voor de techliefhebbers, maar biedt kansen en toegevoegde waarde in alle sectoren. Tegelijk groeit het bewustzijn over de risico’s en ethische uitdagingen, waardoor veel organisaties balanceren tussen innovatie en verantwoordelijkheid. In dit panel bespraken we twee methoden die organisaties helpen om AI op een verantwoorde manier te implementeren.

Take-aways

• Het AI Playbook (Digitaal Vlaanderen & KPMG) ondersteunt de Vlaamse publieke sector bij het opstellen van een AI-strategie. Het biedt best practices, tools, stapsgewijze begeleiding, frameworks en checklists. Via een korte survey kunnen organisaties hun profiel bepalen en gerichte hulpmiddelen vinden. De lancering zal eind februari 2025 zijn.
• ALLY (FARI & KDM) is een gids voor het ontwikkelen van een organisatiebrede governance-strategie voor betrouwbare AI. Met bouwstenen binnen vier pijlers kunnen organisaties stap voor stap een roadmap opstellen voor verantwoord AI-gebruik. Check de demo via www.ally-ai.be.
• Managementsupport is cruciaal om AI op een actieve en gestructureerde manier in te zetten. Beide methoden reiken concrete handvatten aan om hogere managementlagen te overtuigen van het belang van een doordachte AI-strategie.

Panel: Vlaams beleidsplan AI (NL)

Sprekers: Sabine Demey (Vlaams AI-Onderzoeksprogramma), Jeroen Fiers (VLAIO), Ilse De Vos (VAIA) en Rob Heyman (Kenniscentrum Data & Maatschappij) 
Moderatie: Pieter Duysburgh 

Inhoud
Het AI Flanders programma bestaat al 5 jaar. Wat hebben we als kleine regio bereikt en waar gaan we naar toe over 5 jaar? In deze sessie zoomden we uit naar het hele programma om vooruit te blikken op 2030 en wat het programma tegen dan zal hebben gerealiseerd.

Take-aways

• Vandaag kent AI-technologie een piek. Doordat het Vlaams beleidsplan AI al in 2019 is gestart, zijn alle spelers vandaag klaar om op de noden en mogelijkheden in te spelen.
• Het programma heeft een ambitieuze spreidstand: het richt zich tot sterke AI-spelers in Vlaanderen, en is er tegelijk om andere Vlaamse ondernemingen mee op de AI-trein te krijgen. Dat lijkt te lukken: recente cijfers tonen een sterke adoptie van AI in Vlaanderen.
• De verschillende onderdelen van het Vlaams beleidsplan AI versterken elkaar op meerdere manieren. Het Kenniscentrum Data & Maatschappij werkt daarbij samen met alle onderdelen van het beleidsplan.