Zomerblog: De toekomst van ethical design tools
29.08.2022
"A fool with a tool is still a fool" blijft een goede quote om het werken met eender welke ontwerptool in het juiste daglicht te plaatsen. Afgelopen voorjaar werkte ik samen met het Kenniscentrum Data & Maatschappij rond manieren waarop ethische design tools op een meer gegronde manier ingezet kunnen worden. De ultieme doelstelling hiervan was of we formats of manieren kunnen ontwikkelen waardoor het gebruik van ontwerptools niet ervaren wordt als losse flodders en dieper geworteld kunnen worden in de ontwerp- en ontwikkelprocessen van organisaties.
Vanuit mijn eigen expertise rond design tools als ontwerper en onderzoek bij ontwerpbureau Studio Dott was dit de uitgelezen kans om te exploreren hoe data ethiek meegenomen kon worden als integraal onderdeel van ontwerpprocessen. In veel ontwerptrajecten die ik mee begeleid ligt de nadruk op het bepalen van een waardevol concept, maar blijft het betrekken van ethiek een abstract gegeven.
Voor alle duidelijkheid, de doelstelling van het traject dat we samen aangingen was niet om nieuwe tools te maken, maar om op zoek te gaan naar structuren of systemen om bestaande tools (en, er bestaan er heel wat) op zinvolle momenten in te zetten ... of op z'n minst in te zetten met een doelstelling op het oog.
Dit traject heeft geleid tot twee kernresultaten:
Ethische design tool survey
We betrokken een 15-tal grote en kleine organisaties in een exploratieve survey over hoe er naar ontwerptools gekeken wordt en op welke manier(en) ze effectief worden ingezet in de praktijk. Hoewel we geen hard onderbouwde conclusies kunnen trekken uit dit beperkte onderzoek, bevestigen de grove lijnen dat design tools wel gekend zijn maar organisaties niet altijd de kennis hebben om ze op een constructieve manier in te zetten in hun processen. Tools worden gebruik door externe consultants, zijn vaak eenmalige acties en leven nadien niet verder in een organisatie
Ethisch logboek
Het doel van het logboek, wat momenteel enkel als prototype bestaat, is om organisaties een ondersteunend raamwerk te geven om ethiek op een bewuste en doordachte manier doorheen een project te weven. Het logboek helpt organisaties bij het identificeren van ethische vraagstukken en concrete acties te koppelen om hiermee om te gaan. Het resultaat is een overzicht van genomen acties waarmee aangetoond kan worden in welke mate ontwerpbeslissingen ethische overwogen werden doorheen een ontwerp- en/of ontwikkeltraject.
Had je dat niet alleen kunnen bedenken?
Neen. De samenwerking met het Kenniscentrum was essentieel om heel snel te kunnen aftoetsen waar problemen lagen en op welke manier een academisch en industrie gericht perspectief kunnen samenkomen. Door de samenwerking met het kenniscentrum was het snel duidelijk welke accenten er rond data ethiek gelegd kunnen en moeten worden, en hoe dat hand in hand kan gaan in bestaande ontwerpprocessen.
De kracht van samenwerken met Kenniscentrum valt voor mij uit elkaar in drie delen:
Gewoon gaan!
Wat ik enorm waardeer aan het Kenniscentrum is dat er meteen overgegaan wordt tot actie. Iets doen, en dan bekijken hoe het aangepast kan worden of waar het tot kan relateren. Op die manier worden abstracte begrippen zoals ethiek, privacy, policy, ... heel snel tastbaar gemaakt waardoor ze ook werkbaar worden.
Expliciteren
Voor mij is dit het kernpunt waar het Kenniscentrum op inzet. Er wordt snel tot actie over gegaan, maar het moet wel eerst duidelijk zijn wat er op til staat - wat het doel is en wat het verwacht resultaat is. Een excellent voorbeeld van hoe 'just enough research' in de praktijk gebracht kan worden... of in dit geval 'just enough ethics'.
Altijd kritisch
En hoewel het nu misschien lijkt alsof er veel losse flodders worden verschoten om pas nadien te evalueren wat er geslaagd was en wat niet, dat is het zeker niet. Doorheen de samenwerking werd steeds zeer kritisch en recht voor de raap gehandeld.
Wat is de toekomst van ethical design tools?
Tools, canvassen en kaartensets zijn geen wondermiddelen, het is niet door ze in te zetten in een ontwerpproces plots alles opgelost raakt. Ze laten wel toe om binnen organisaties een aantal ankerpunten uit te zetten doorheen een ontwerptraject, wat enerzijds kan zorgen voor momenten van consolidatie en reflectie en anderzijds juist divergentie en het aanwakkeren van creativiteit.
Het robuust kunnen inzetten van design tools is wat hierin belangrijk is, wat iets is waar het kenniscentrum op zal blijven moeten inzetten. Het bewust worden van welke stappen een organisatie neemt of kan nemen doorheen een ontwikkeltraject, zeker met ethiek in het achterhoofd, is belangrijker dan ooit.
Een grote uitdaging ligt erin het gebruik van ethische design tools gedragen laten worden in organisaties, iets wat voorbijgaat aan consultancy trajecten. Het komt er op neer om het eigenaarschap bij een organsatie zelf te leggen, tastbare actiepunten te formuleren en daarmee aan de slag gaan. Om daar te geraken moet ingezien worden dat het gebruik van ethische design tools geen doel op zich is - maar deel van de weg om ergens te geraken. Die insteek is iets wat eigenlijk enkel gebracht kan worden door een onafhankelijke instelling zoals het Kenniscentrum , die net door onafhankelijk te zijn van andere commerciële belangen een ideale partij is om ethiek in het ontwerpproces op een geloofwaardige manier te verweven.
